Dişəti xəstəlikləri (periodontal xəstəlik), dişi deyil dişi çevreleyen və dəstəkləyən toxumaları təsir edən bir infeksiya xəstəliyidir. Heç çürüyü olmayan dişlər belə bu xəstəlik səbəbiylə itirilə bilər. Periodontal xəstəliklər bir və ya bir çox dişi təsir edə bilən; uşaqlarda, böyümə çağındakı fərdlərdə, yetkinlərdə və yaşlılarda görülə bilən cəmiyyətdəki ən məşhur xroniki xəstəliklərdir. Ümumiyyətlə ağrısız seyr etdiyi üçün əlamətləri xəstə tərəfindən çətin fərqinə varılar və çoxu hadisədə həkimə keç müraciət edilər.
Diş ətrafı dəstək toxular; dişeti, diş kökü, çənə sümüyü və dişin kökünü çənə sümüyünə bağlayan liflərdir və bu quruluş "periodonsiyum" adını alar. İnfeksiyanın yalnız dişetini təsir etdiyi vəziyyətlər "gingivitis" olaraq adlandırılar. Gingivitisin əlamətləri; qırmızı, şiş, parlaq, yumşaq konsistensiyalı və asan qanayan dişetidir. Qanama ən əhəmiyyətli əlamətdir.
Gingivitis: Dişetleri kalınlaşmış, kanamalı ve parlak kırmızı
Daha irəli faktlarda dişeti ilə birlikdə yuxarıda ifadə edilən digər toxuların da təsirləndiyi vəziyyətlər "periodontitis" olaraq təyin olunar. Periodontitisin əlamətləri; dişetinde qanama, qırmızı/göy rəngə çalan-morumsu rəng dəyişikliyi, dişeti çəkilməsi, dişeti böyüməsi, dişlərdə yer dəyişdirmə, aralanma, uzanma, yellənmə, ABsə meydana gəlməsi, həssaslıq və pis ağız qoxusudur. Ağrı ümumiyyətlə ABsə meydana gəlməsi ilə birlikdə görülər. Nəticədə periodonsiyumda infeksiya, estetik pozuqluq, dişləyə itkisi və ediləcək protezleri daşıya bilməyəcək xəstəlikli və dəstəyi azalmış bir infrastruktur meydana gəlir.
Periodontitis: Gingivitis ifadə edilərinin yanında apseler, dişlərdə aralanmalar, dişetlerinden iltihab axışı və diqqətə çarpan şəkil pozuqluqları görülər.
Periodontal xəstəlik tipləri nələrdir?
Periodontal xəstəliyin tipi periodontal müalicənin müvəffəqiyyətini təsir edən əhəmiyyətli bir faktordur. Xeyli çox periodontal xəstəlik tipi vardır.
Ən sıx görülənlər: Gingivitis
Periodontal xəstəliklərin ən yüngül seyr edən şəklidir. Ən əhəmiyyətli səbəbi mikrobiyal dental valdır. Dişetinde şiş, qırmızı rəng, parlaqlıq, fırçalama əsnasında və ya özbaşına qanama və ağız qoxusu ilə fərqinə varılar. Bu dövrdə ağrı ya heç yoxdur, ya da çox azdır. Gingivitis müalicə və doğru ağız baxımı ilə tam olaraq müalicə edilə bilər. Ayrıca, dişetine batan cisimlər də dişetinde ABsə və akut ağrı meydana gətirərlər.
Xroniki periodontitis
Ən sıx görülən periodontitis tipidir. Yetkin yaşdakı fərdlərin çoxunda mövcuddur. Çox yavaş irəliləyər, əlamətləri keç və çətin fərqinə varılar və ya normal zənn edilərək əhəmiyyət verilməz. Bu səbəblə bəzən müalicədə gecikilmiş oluna bilər. Dişi çevreleyen dəstək toxuların infeksiyası və dağıtmasıdır. Sırasıyla dişeti, dişetini dişə bağlayan və diş kökünü diş sümüyünə bağlayan liflər və diş sümüyü əriyərək cib meydana gəlir. Dişeti altındakı kök səthi üzərində mikrobiyal dental val və diştaşları, eyni zamanda cib boşluğu içində bakteriyalar və yemək artıqları yığılaraq və çoxalaraq bu infeksiyanın daha dərin toxulara irəliləməsinə və dişin sümük dəstəyinin azalmasına səbəb olar. Əlamətləri; tünd qırmızı, morumsu dişeti rəngi, dişeti çəkilməsi/böyüməsi, dişlərdə aralanma, uzanma, dönmə, yellənmə, funksiya pozuqluğu, dişlər arasına və ciblər içinə yemək artıqlarının dolması, ABsə meydana gəlməsi, ağız qoxusu, estetik pozuqluq olaraq sıralana bilər. Başlanğıc və orta səviyyədəki xroniki periodontitis cərrahı olmayan üsullarla müalicə edilərkən, irəli səviyyədəki xroniki periodontitis əlavə cərrahı üsullarla müalicə edilər. Diyabet kimi bəzi sistemik xəstəliklər və immunitet sistemini təsir edən xəstəliklər, stress və siqaret kimi faktorlar xroniki periodontitisin şiddətini və müalicəyə verdiyi cavabı təsirlər/təsir edər.
Agresif periodontitis
Daha az sıxlıqla amma daha şiddətli şəkildə və gənc fərdləri təsir edən periodontitis tipidir. Bu vəziyyət irsi də ola bilər. Fərdlər sistemik olaraq sağlamdır. Yerli və məşhur olmaq üzrə 2 tipi vardır. Yerli tipində dişeti ilə əlaqəli klinika ifadə edilər az, amma cib dərinliyi və sümük dağıtması irəli ölçüdədir. Məşhur tipində isə, həm klinika ifadə edilər də fərq edilə bilər səviyyədədir həm də sümük itkisi daha çox sayda dişi təsir etmişdir. Müalicəsi xroniki periodontitise görə daha çətin və kompleksdir.
Sistemik xəstəliklərlə birlikdə görülən periodontal xəstəliklər
Bəzi qan xəstəlikləri, metabolik xəstəliklər, genetik xəstəliklər və immunitet sistemini təsir edən xəstəliklərin ağız içi əlaməti olaraq da periodontal xəstəliklər inkişaf edə bilər. Müalicəsi tibb həkimiylə birlikdə icra edilər.
Nekroz meydana gətirən periodontal xəstəliklər
Dişlər arasını dolduran üçbucaq şəklindəki dişetinin təpəsindən başlayaraq dişetinin yox olmasına(nekroz) və müalicə edilmediğnde irəliləyərək sümük əriməsinə gətirib çıxaran periodontal xəstəliklərdir. Siqaret çəkənlərdə, psixoloji stress altında olanlarda, ağız gigiyenası çox pis olanlarda, AIDS xəstələrində daha sıxlıqla görülər. Xəstələr şiddətli ağrıdan şikayət edərlər.
Dişeti apsesi və periodontal apseler
Dişetine batan xarici maddələr dişetinde apse meydana gətirər. Əlaqədar bölgədə qırmızı rəng, şişlik və həssaslıq vardır. İrəli sümük əriməsi olan və müalicə edilməmiş hadisələrdə isə periodontal cib içindəki bakteriya sayının artması ilə dərin toxumaları təsir edən periodontal apseler meydana gəlir. Ağrı, şişlik, qırmızı - morumsu rəng, qanama, irin axışı kimi ifadə edilər göstərər.
Dişəti Xəstəlikləri, Sıx Soruşulan Suallar
Sağlıklı dişeti necə olmalıdır? Sağlam dişeti açıq çəhrayı rəngli, mat, səthi portağal qabığı kimi pütürlü və sərt konsistensiyalıdır. Sağlam dişeti fırçalama və ya toxunma ilə qanamaz. Periodontal xəstəliklər müalicə edilməzlərsə nə olar? Gingivitis, diş həkimin müalicəsi və yaxşı ağız baxımı ilə tam olaraq yaxşılaşar. Müalicə edilməyən gingivitis nəticəsində uzun bir müddət içində periodontitis inkişaf edər. Əvvəl dişetini dişə bağlayan, sonra da dişin kökünü çənə sümüyünə bağlayan liflər əriyər, beləcə dişeti ilə diş arasında "cib" adı verilən boşluq meydana gələr. Cib içində daha çox bakteriya, bakteriya toksinləri və yemək artıqları yığılar, beləcə infeksiya dərin toxulara yayılaraq dişi dəstəkləyən sümükdə
Periodontal xəstəlik ümumi sağlamlığımızı təsir edərmi?
Bu cür infeksiyalar yalnız ağız içini təsir etməklə qalmaz, bakteriyaların toksik məhsullarının qan dövranına qatılmasıyla fərdin ümumi sağlamlığını da təsir edər. Son illərdəki işlər dişeti iltihabına sahib fərdlərdə bəzi sistemik xəstəliklərin inkişaf riskinin artdığını göstərmişdir. Artan bu riskin tibbi risk faktorlarından müstəqil olduğu və dişeti iltihabının şiddətiylə əlaqəli olduğu təyin olunmuşdur. Bu işlər nəticəsində dişeti iltihabının diyabet, ürək-damar xəstəlikləri, ateroskleroz, bəzi tənəffüs sistemi xəstəlikləri, körpələrdə aşağı doğum kilosu və erkən doğum riskiylə əlaqəsi müəyyən olunmuşdur.
Periodontal xəstəliyi kim müalicə edər?
Periodontal xəstəliklərin sadə şəkillərini bütün dişhekimleri müalicə edə bilərlər. Ancaq irəliləmiş və dişi yerində tutan toxumalarda ziyana gətirib çıxarmış dişeti xəstəliklərini məzun olduqdan sonra universitetlərdə dişeti xəstəlikləri və müalicəsi üzərinə həkimə təhsili görüb tezis hazırlayan periodontologlar müalicə edərlər.
Periodontal xəstəliyin ən əhəmiyyətli səbəbi nədir?
Dişeti xəstəliyinin ən əhəmiyyətli səbəbi, diş fırçası və diş ipinin doğru texnikala və nizamlı istifadə edilməməsi nəticəsi diş - dişeti səthləri və diş aralarında yığılan, milyonlarla bakteriya ehtiva edən "mikrobiyal dental val" adı verilən yığınlar və bunların çıxardığı toksinlərdir. Bunlar həm diş çürüklərinə həm də dişeti xəstəliklərinə səbəb olarlar. Mikrobiyal dental val yumşaqdır və xəstə tərəfindən asanlıqla təmizlənə bilər, əgər təmizlənməz və yığılsa tüpürcəkdən gələn kalsium və fosfat iyonlarının təsiriylə sərtləşərək diştaşları meydana gəlir. Diştaşı ancaq həkim tərəfindən diş səthlərindən uzaqlaşdırıla bilər. Dişlərdə mürəkkəblik, bəzi yumşaq toxu anomalileri, çürüklər, pis edilmiş plomblar və protezler, ağızdan tənəffüs və ağız quruluğu kimi faktorlar da mikrobiyal dental val təcrübəsini artırarlar.
Periodontal xəstəliyin meydana gəlməsinə iştirak edən digər səbəblər nələrdir?
Siqaret
Siqaret bilinən ümumi zərərlərinin yanında periodontal xəstəlik görülmə riskini də artırmaqdadır. Edilən işlər periodontal xəstəlik inkişafında və irəliləməsində siqaretin çox əhəmiyyətli bir risk faktoru ola biləcəyini göstərmişdir. Ayrıca siqaretin içərisindəki kimyəvi maddələrdən və istilik təsirindən ötəri bir çox faktda dişeti iltihabı əlamətləri maskalanmaqdadır. Bu səbəblə gerçəkdə iltihablı olan dişeti qanamadığı üçün xəstə çox vaxt periodontal xəstəliyin və digər problemlərin fərqində deyil.
Genetik
İşlər, cəmiyyətlərə görə dəyişə bilən yüzdələrdə periodontal xəstəliyə genetik uyğunluq ola biləcəyini göstərmişdir. Ağız baxımları yaxşı olmasına baxmayaraq bu fərdlərdə xəstəlik görülmə ehtimalı və şiddəti digər fərdlərə görə daha çox ola bilməkdə, erkən yaşlarda diş itkinləri meydana gələ bilməkdədir. Bu fərdlərin diş həkimi tərəfindən sıx aralıqla və nizamlı idarələri ilə dişlər daha uzun müddət ağızda qalma şansına malikdir.
Yetkinlik və hamiləlik
Bu xüsusi dövrlərdə hormonlarda meydana gələn dəyişmələrdən ötəri bədəndəki bir çox toxumada olduğu kimi dişeti toxumasında da təsirlənmələr meydana gələ bilər. Bu vəziyyətdə dişeti həssaslaşar və mikrobiyal dental vala daha şiddətli reaksiya göstərər. Əgər ağız baxımı da kafi deyilsə dişeti iltihabının şiddəti artar, estetik və funksiya problemləri meydana gələr.
Stress
Stressin periodontal xəstəlik baxımından da bir risk faktoru olduğu edilən işlərdə ortaya qoyulmuşdur. Bu işlər stressin infeksiyalarla mübarizəni çətinləşdirdiyini və periodontal xəstəliyə uyğunluğu artırdığını göstərmişdir.
Dərmanlayar
Bəzi dərmanlayar dişetinde xüsusi dəyişikliklər meydana gətirərək və ağız içi digər toxumaları təsir edərək ağız sağlamlığı üzərində mənfi təsir göstərərlər. Bunlar; doğum idarə həbləri, antidepresanlar, bəzi təzyiq-ürək dərmanları, immunitet sistemini təzyiqləyici dərmanlayar, qucaqlaya müalicəsində istifadə edilən dərmanlayar, asdım müalicəsində istifadə edilən və kortizon ehtiva edən sprey formasındakı bəzi dərmanlayar. Belə bir vəziyyətdə dişeti həkimi və tibb həkimi konsültasyon etməlidir.
Diş sıxma və gıcırdatma
Diş sıxma və gıcırdatma dişlərin aşınmasına, dişi dəstəkləyən və çevreleyen periodontal toxular üzərinə gələn yükləri artıraraq dişeti çəkilməsinə və əlavə sümük itkisi meydana gəlməsinə gətirib çıxarmaqdadır. Eyni zamanda periodontal xəstəliyin müalicəsinin müvəffəqiyyətini də mənfi istiqamətdə təsir edər.
Şəkər Xəstəliyi (Diyabet)
Diyabet, bədənin qan şəkər səviyyəsində açar rol oynayan insilin hormonunun qeyri-kafiliyinə və doğru istifadə edilməməsinə bağlı olaraq ortaya çıxan metabolik bir xəstəlikdir. Diyabetli xəstələrdə infeksiya inkişaf riski yüksəkdir. Bu vəziyyətdə bütün toxuların infeksiyaya qarşı müqaviməti azalmaqdadır. Bu səbəblə diyabetlilerde periodontal xəstəliklər daha asan inkişaf edə bilər və daha şiddətli dağıtmaya yol aça bilər. Xüsusilə idarə altında olmayan diyabette periodontal xəstəliyin şiddəti və toxu dağıtması daha da artmışdır. Bundan başqa digər bütün infeksiyalarda olduğu kimi periodontal infeksiyanın varlığı da diyabetin metabolik idarəsini çətinləşdirməkdədir.
Qeyri-kafi bəslənmə
Qeyri-kafi və pis bəslənmə bədənin immunitet sistemini mənfi istiqamətdə təsir edərək infeksiyalarla mübarizəsini çətinləşdirər. Periodontal xəstəliklər də ciddi infeksiyalardır, qeyri-kafi bəslənmə vəziyyətində dişeti iltihabının şiddəti arta bilməkdədir.
Periodontal xəstəliklər üçün ideal müalicə planı necə olmalıdır?
Doğru müalicə planı xəstənin tam olaraq müalicəsini təmin etmək üçün əsasdır. Bu plan prinsip olaraq ağızın ümumi sağlamlığının yaradılmasını və idamesini əhatəlidir. Bu məqsədə istiqamətli olaraq əvvəl varsa təcili və ağrılı vəziyyətlər ortadan qaldırılar. Daha sonra sırasıyla; dişeti müalicəsi, plomb/kanal müalicəsi və funksional və ya estetik məqsədli protetik müalicələr reallaşdırılar. Hər xəstənin müalicəyə yanaşması və gözləmələri fərqli ola bilər. Fərdi ehtiyaclara və vəziyyətlərə görə periodontist və xəstə müalicə planını birlikdə təyin etməlidir. Bəzi hadisələrdə cərrahı əməliyyat lazımlı olmağa bilər. Hər vəziyyətdə hadisəyə görə dəyişən 3-6 aylıq aralıq/dekabrlarla xəstə professional baxımlarla periodontist tərəfindən nizamlı olaraq izlənilməlidir. Əgər periodontal cərrahı əməliyyat edilmişsə minimum 6 həftə toxuların yaxşılaşması gözlənilməli və sonra lazımlı protezler edilməyə başlanmalıdır. Unudulmaması lazım olan nöqtə, periodontal müalicənin hər vaxt protetik müalicədən əvvəl edilməsi lazımlılığıdır.
Antibiotiklər periodontal müalicədə istifadə edilərmi?
Periodontal xəstəliklər; əsas olaraq həkimin professional əməliyyatları və xəstənin ev baxımı ilə mexaniki üsullarla müalicə edilərlər. Gingivitis və xroniki periodontitis hadisələrinin böyük əksəriyyətində antibiotik istifadəsi lazımlı deyil. Ancaq infeksiyanın idarə altına alına bilmədiyi vəziyyətlərdə və bəzi agresif periodontitis hadisələrində doğru seçilmiş antibiotikler ya ağız yoluyla alınaraq ya da xüsusi daşıyıcılarla cib içinə tətbiq olunaraq kimyəvi dəstək məqsədiylə istifadə edilərlər. Bundan başqa cərrahı müalicə sonrası qoruyucu məqsəd qoy və periodontal müalicə əsnasında ağızdakı mikroorqanizmlərin qan yoluyla bədənə yayılması riskinə qarşı; idarə altına alınmamış diabet, endokardit, poliartrit, orqan transplantasyonu, tac bypass, ürək kapakçığı dəyişməsi keçirmiş xəstələrdə və digər risk qruplarında qoruyucu məqsəd qoy istifadə edilərlər. Gərəksiz və səhv sistemik antibiotik istifadəsi xəstədə çox ciddi bakteriya müqaviməti meydana gəlməsinə səbəb olaraq fərd və cəmiyyət üçün təhlükə yaratmaqdadır.